O Podunavskim Švabama
Istorija ove etničke grupe, koju su činili vredne zanatlije i seljaci, počinje pobedom hrišćanske vojske na brdu Kalenberg kod Beča 1683. godine.
Beč je odbranjen, a nakon oslobodilačkih ratova koji su usledili pod vođstvom Karla od Lotaringije, Maksa Emanuela od Bavarske, Ludviga od Badena i slavnog Princa Eugena Turci su proterani sa područja srednjeg toka Dunava.
Habzburški car, svetovni i duhovni vlastelini su od nenaseljenog i opustošenog područja Panonije, koja je do osamostaljenja Ugarske 1867. pripadala Carstvu, želeli da načine životni prostor koji bi bio zaštićen utvrđenim gradovima, a čije prirodne granice bi činili Istočni Alpi, Dunav i Sava.
Sličnim idejama su se od 1712. vodili i vladari na istoku, npr. grofovi iz roda Karolji prilikom kolonizacije područja oko današnjeg Satu Marea.
Tako se u periodu od 1683. do 1786. u dunavskom basenu naselilo oko 150.000 ljudi i nastala su naseljena područja sa pretežno nemačkom populacijom. Izdvojilo se sledećih šest oblasti:
Kolonizacija je trajala duže od jednog veka.
Za vreme vladavine Karla VI (sina Leopolda I, 1711-1740), Marije Terezije (1740-1780) i cara Josifa II (1780-1790) kolonisti su u Panonsku niziju došli u tri velika (1722-27, 1763-73 i 1782-87) i više manjih talasa („Schwabenzüge“).
U početku su među doseljenicima preovladavali Švabe, a kasnije i Franci i Bavarci, pa i narod iz Alzasa, Lorene, Falačke, Hesena, Češke Šumave, Šlezije, Vestfalije, Švajcarske, čak i Austrije (a, u nešto manjem broju, i Italijani, Česi i Slovaci).
Vremenom su se bez obzira na geografsko poreklo svi kolonosti stopili u novo nemačko pleme Podunavskih Švaba. Stvaranje svesti o grupnoj pripadnosti je, baš kao i samo naseljavanje, trajalo duže. Postojale su razlike u narečju, nošnji i običajima koje su se vremenom izjednačavale i naseljima dodelile jedinstveni karakter. Kolonisti su od pustoši stvorili žitnicu Evrope. Pa tako i najpoznatija, pomalo gorka izreka iz perioda kolonizacije glasi: „Dem Ersten der Tod, dem Zweiten die Not, dem Dritten das Brot.“ („Prvome smrt, drugome beda, trećem hleb.“
I kultura tih Nemaca je procvetala. Setimo se samo pesnika romantike Nikolausa Lenaua (1802-1850), pisca Adama Miler-Gutenbruna (1852-1923) tvorca pesme „Schwabenlied“, lekara Ignaca Zemelvajsa (1818-1865, poznatog kao „Spasitelj majki“), profesora i ministra Jakoba Blajera (1874-1933), kompozitora Paula Abrahama (1892-1960, „Reich mir zum Abschied noch einmal die Hände“ ), slikara Štefana Jegera (1877-1962), Sebastijana Lajhta (1908-2002) i drugih.
Naziv „Podunavske Švabe“ je u široj upotrebi tek od 20-ih godina XX veka, iako su nemački doseljenici i ranije bili objedinjeni pod imenon „Švabe“. Mađari i Solveni su ih tako zvali, pa su i oni sami preuzeli to ime, uglavnom iz dva razloga: Svi su stigli Dunavom brodovima, takozvanim „ulmskim kutijama“, a Ulm se nalazi u Švapskoj. Stoga su i svoj jezik zvali „Schwowisch“ (švapski). Ipak su danas mnogi protiv tog termina, i radije govore o mađarskim Nemcima, satmarskim ili banatskim Švabama, a pod Podunavskim Švabama u užem smislu se podrazumevaju stanovnici Bačke, Srema i Slavonije.
Prostor na kome su se nastanili i živeli Podunavske Švabe obuhvata zapadne i južne delove panonskog basena; to je pretežno nizijski deo oko Dunava i Karpata koji je od 1866. do 1918. činio istočnu polovinu Austro-Ugarske (sastavni deo Habzburške monarhije od 1526). Na rubovima basena su brdoviti krajevi na koje se nadovezuju brežuljci. Najveći deo su ipak lesne zaravni u niziji. Duž vodenih tokova se pruža široka nizija, najšira na jugu između Dunava i Tise.
Satmarska regija se nalazila ispred karpatskih šuma, a na zapadu je prelazila u Alfeld, mađarsku niziju, odnosno u transilvanijske brežuljke na jugu, a isušivale su je pritoke Tise.
Na ovom području u Podunavlju i oko Karpata, t.j. u Mađarskoj pre Prvog svetskog rata, je 1918. živelo preko 1,5 miliona Nemaca.
Prema carskim patentima o naseljavanju, doseljenici su u panonske predele dolazili kao „slobodni i neposredni carski i kraljevski podanici za sva vremena“. Dok je feudalni sistem Ugarske poznavao samo plemiće i kmetove, nemački doseljenici su uživali građanska prava, i to znatno pre Francuske revolucije.
U Banatu, Bačkoj i u takozvanoj „Vojnoj krajini“ (Srem i Slavonija) su doseljenici većinom bili podanici Bečke dvorske komore, a u „Švapskoj Turskoj“ su bili potčinjeni tolerantnim i prosvećenim plemićima.
Posedovali su zemljište i uživali slobodu sklapanja brakova i izbora zanimanja, kao i slobodu kretanja i naseljavanja.
Sklapanje porodičnih veza i poreske povlastice (u početku od 5 do 10 „slobodnih godina“) objašnjavaju izvesne fluktuacije između susednih naselja. Doseljenici su bili samostalni i slobodni podanici države – prvi slobodni seljaci Carstva.
Obećane slobode su mamile doseljenike na područje srednjeg toka Dunava. Carski izaslanici su najpre prokrstarili austrijskim delom Švapske, ali glas o primamljivoj ponudi se brzo pročuo nadaleko.
Najznačajnije mesto okupljanja je bio Slobodni carski grad Ulm. Kolonisti. Umorni od nameta zemljoposednika i gospodara i brojnih ratova protiv Francuza, kolonisti su otkupili svoje kmetstvo i prodali svoju imovinu.
Na „ulmskim kutijama“ počinje dugo putovanje Dunavom: 5 dana do Pasaua, 10-11 dana do Beča, ukoliko ne bi dolazilo do incidenata. Bilo je neudobno (preopterećenost, pomoć pri manevrisanju broda, nikakva zaštita od vremenskih neprilika) i skupo (razne takse i cena puta, koju je za vreme velikih iseljeničkih talasa preuzela Bečka dvorska komora).
Iako je u početku brodovima moglo putovati oko 40 putnika, njihov broj je porastao do 150-200. Za vreme drugog talasa su nedeljno iz Ulma polazila do tri broda. Krajnja stanica je u početku bio Beč, pa Budimpešta, a kasnije Apatin u Bačkoj.
Gradsko nemačko življe, koje je u Ugarskoj nastalo u srednjem veku, propalo je pod turskom vlašću i u ratovima protiv Turaka. Ali kada su prvi švapski kolonisti zastali da se odmore u tadašnjoj Pešti, koja još nije bila sjedinjena sa Budimom, u gradu je već 40 godina bilo nemačkih građana. Nakon oslobađanja Ugarske od turske vlasti, uglavnom su nemačke zanatlije i privrednici ponovo izgradili panonske gradove kao uporišta vojnog i privrednog razvoja. Do 1800. godine je polovina Podunavskih Švaba živela u gradovima.
Većina švapskih sela su planirana kao sela zatvorenog tipa i građena pravougaono. Kuće doseljenika su doslovno građene od zemlje (naboj, metoda koja je opstala do XX veka). Građa za krovne konstrukcije je u početku poticala od rastavljenih brodova. Stepska trava i trska su poslužile kao krov.
Bečka dvorska komora je odobrila dva tipa kuća: seosku kuću sa kuhinjom, sobom i ostavom i manju za zanatlije i sitne seljake.
Tek za vreme trećeg velikog doseljeničkog talasa ostave za hranu i štale bivaju uvrštene u zvanične planove zidanja kuća.
Jačanje nacionalizma u Mađarskoj od sredine 19. veka dovodi do toga da se mnogi Nemci mađarizuju, naročito u gradovima, kako bi povećali šanse za napredovanje, tako što su menjali prezimena u mađarska (ili ona koja su tako zvučala) i govorili mađarski.
Švabe, kao uglavnom konzervativni, apolitički i poljoprivreno orijenitsan narod, kasno osnivaju svoje političke organizacije. Tek 1906. godine se osniva „Nemačka narodna stranka u Ugarskoj“ („Ungarländische Deutsche Volkspartei“), koja zbog tadašnjeg izbornog sistema nije imala šanse da uđe u Parlament. Pod pritiskom mađarizacije, privrednih kriza i rasta broja stanovnika već pre Prvog svetskog rata dolazi do iseljavanja oko 150.000 Podunavskih Švaba, prvenstveno u Severnu Ameriku.
Raspadom Austro-Ugarske nakon Prvog svetskog rata i Trijanonskim sporazumom (1920) područje Podunavskih Švaba se deli na tri dela. Mađarske Prekodunavske planine, „Švapska Turska“ i severni deo Bačke ostaju u Mađarskoj, veći deo Banata i Satmar pripadaju Rumuniji, dok Bačka, Zapadni Banat, Srem, Slavonija i Hrvatska pripadaju Kraljevini Jugoslaviji. Tako pre Drugog svetskog rata u Mađarskoj živi oko 650.000 mađarskih Nemaca (Ungarndeutsche), u Rumuniji 320.000 Banatskih i Satmarskih Švaba, a u Jugoslaviji 510.000 Podunavskih Švaba.
U međuratnom periodu (pojedinačno već i pre) kod Podunavskih Švaba počinje industrijalizacija, pre svega zbog primene tehnologije u poljoprivredi: elektrifikacija, pojačana primena veštačkih đubriva, upotreba žetelica samovezačica, parnih vršalica, početak upotrebe traktora, modernizacija proizvodnje i prerade konoplje, koja je bila na svetskom glasu, i sl.
Usled jačanja nacionalizma u novonastalim državama Podunavske Švabe osnivaju politička, kulturna i privredna udruženja. U Jugoslaviji nastaju Švapsko-nemački kulturni savez (Schwäbisch-DeutscherKulturbund) iNemačka stranka. U Mađarskoj je prvo nastalo Kulturno udruženje, potom i Narodni savez Nemaca u Mađarskoj (Volksbund der Deutschen in Ungarn), a u Rumuniji Nemačko-Švapska narodna zajednica (Deutsch-SchwäbischeVolksgemeinschaft) kao i, u saradnji sa transilvanijskim Saksoncima, Nova narodna zajednica (NeueVolksgemeinschaftI i Nemačka narodna stranka Rumunije (DeutscheVolksparteiRumäniens). Sve su za cilj imale očuvanje narodnog identiteta.
1930-ih godina je Pokret za obnovu (Erneuerungsbewegung) pokušao da širi nacional-socijalističke ideje i da dobije na snazi, što je dovelo do sukoba u određenim grupama, ali i naišlo na mnoge simpatizere.
U Drugom svetskom ratu Nemačka je sa državama koje su se borile na njenoj strani sklopila sporazume kojima je utvrđeno prinudno ili „dobrovoljno“ učešće Podunavskih Švaba u nemačkim udruženjima. Pri kraju rata je to poslužilo kao glavni izgovor da se Podunavske Švabe osumnjiče za nelojalnost i da im se nametne kolektivna krivica. Uz to je išla i mržnja prema svemu što je nemačko, a koje je paušalno izjednačeno sa Hitlerovim fašizmom i njegovim osvajačkim mentalitetom; mržnja raspaljena željom za osvetom zbog okupacije Jugoslavije, vojnom okrutnošću u partizanskom ratu i kolektivizacijom zemljišta kojoj su težili komunisti.
Već pre kraja rata je oko 72.000 Podunavskih Švaba iz Rumunije (oko 30.000), Mađarske (oko 30.000) i Jugoslavije (oko 12.000) deportovano u Svojetski Savez na prinudni rat u trajanju do pet godina. Pri tome je stradalo oko 15.000 osoba.
Od mađarskih Nemaca je 1946. i 1947. oko 220.000 prinudno preseljeno u Nemačku. Rumunija svoje Podunavske Švabe nije proterivala. Zbog eksproprijacije kao posledice agrarne reforme iz 1945. švapski seljaci su izgubili svoju egzistencijalnu osnovu. Osim toga je režim u leto 1951. deportovao 40.000 osoba koje su živele duž granice sa Jugoslavijom, među njima i brojne banatske Švabe, u Baragansku stepu, gde je težak život imao za posledicu visku smrtnost.
Banat | 126.000 |
Baranja | 191.000 |
Srem | 72.000 |
Slavonija | 69.000 |
Srbija, Bosna i Hercegovina | 30.000 |
Hrvatska | 14.000 |
Donja Štajerska i Prekomurje | 13.000 |
Kranjska-Kočevje | 21.000 |
Ukupno osoba | 536.000 |
U Jugoslaviji je oko 7.000 civila, uglavnom uglednih muškaraca mlađih od 60 godina, ubijeno u takozvanoj „Krvavoj jeseni 1944“ od strane lokalnih komunističkih vlasti, OZNE i partizanskih odreda. Odlukom AVNOJ-a od 21. novembra 1944. je ostalih 170.000 obespravljeno i oduzeta im je imovina, a potom su odvedeni u radne logore, kao i u osam logora smrti za starije, bolesne, decu (ispod 14 godina) i majke sa (do dve godine starom) malom decom. Od toga je 48.500 osoba stradalo između jeseni 1944. i marta 1948. od gladi, zaraza i u streljanjima, dok je od jeseni 1946. do jeseni 1947. oko 35.000 uspelo da prebegne preko obližnjih granica u Mađarsku i Rumuniju dovodeći živote u opasnost. Jugoslovenske Podunavske Švabe su brojale oko 60.000 civilnih žrtava.
Ukupno je stradalo oko 145.000 Podunavskih Švaba (civila i vojnika).
U Mađarskoj (2001) nemačka nacionalna manjina broji oko 62.000 osoba; pretpostavlja se da zajedno sa „asimilovanim“ Nemcima ima oko 200.000 ljudi. U nekadašnjoj Jugoslaviji (danas Srbiji i Hrvatskoj) živi 10.000 osoba (2001). U Rumuniji (Banatske i Satmarke Švabe) živi oko 31.000 osoba (2002). Rumunske Švabe su kasnije mogli da se isele, ukoliko Savezna Republika Nemačka plati za njih otkupninu. Nakon Ujedinjenja (1989) još hiljade Švaba napušta svoju rumunsku domovinu i naseljava se u Nemačkoj. U Austriji: oko 150.000, u Nemačkoj 660.000 osoba (1990), u SAD 70.000, u Kanadi 40.000, u Brazilu 10.000, u Argentini 6.000, Australiji 5.000, a u ostalim državama oko 13.000 osoba.
Navedeni brojevi i države dokazuju dve činjenice: nakon Drugog svetskog rata su se Podunavske Švabe rasuli po svetu, a države nemačkog govornog područja su bile njihov glavni cilj. Odlazak u daleke zemlje dokazuje da je postojala sumnja kako će se razorena Nemačka ikada oporaviti.
Svojom, takoreći, „protestantskom“ radnom etikom Podunavski Nemci su se svugde odlično integrisali, iako su mnogi morali krenuti iz početka. Pokazali su se kao pravi potomci starih kolonista, već i samim time što su veoma cenili međusobno pomaganje, na primer sasvim praktično prilikom građenja kuća ili u organizaciji lokalnih, okružnih, pokrajinskih udruženja ili udruženja na saveznom nivou. Na svim nivoima se redovno održavaju zajedničke proslave. Osim toga, tekstovi i slike u periodično objavljivanim novinama lokalnih zajednica čuvaju sećanje na stara vremena. Poneke zajednice zu preuzele pokroviteljstvo nad mestima u staroj domovini, pa tako i Pokrajina Baden-Virtemberg nad svim Podunavskim Švabama. Zajedno sa ostalim prognanim Nemcima iz istočnih zemalja dali su značajan doprinos obnovi, naročito u Nemačkoj. Iskoristili su svoje mogućnosti i pružili svojoj deci mnoge šanse.
Iako su mnogi postali ravnodušni prema svojim korenima (pa sebe više i ne smatraju Podunavskim Švabama), ipak je primetno veliko interesovanje za sopstveno poreklo, običaje i pomirenje sa ljudima u starom kraju, kome se aktivno teži.
Izvor: Kuća Podunavskih Švaba u Haru