Privreda

Privreda

Privredne sturkture Podunavskih Švaba u bivšoj Jugoslaviji

I. Istorijska pozadina:

1. Područja doseljavanja Podunavskih Švaba

Nakon Prvog svetskog rata Austro-Ugarska monarhija se raspala, a 1.550.000 osoba nemačkog porekla su bile podeljene na novonastale države: Mađarsku (650.000 Nemaca), Rumuniju (350.000 Nemaca) i Kraljevinu Jugoslaviju (550.000). Nemačko stanovništvo je živelo u pretežno zatvorenim zajednicama na području nekadašnje južne Ugarske: u Bačkoj, Banatu i Baranji.

Na popisu stanovništva održanom 31.03.1931. Kraljevina Jugoslavija je imala 13.899.900 stanovnika (i oko 20 različitih etničkih grupa); Nemci su brojali 536.000 osoba (3,86 %). Po regijama:

Banat	126.000
Bačka	174.600
Baranja	16.400
Srem	72.000
Slavonija	69.000
Bosna i Hercegovina, Srbija	30.000
Hrvatska sa Zagrebom	14.000
Donja Štajerska i Prekomurje	13.000
Kranjska i Kočevje	21.000
Ukupno	536.000

Najstarije naselje u Bačkoj sa karakterističnom strukturom osnove u obliku šahovske table su Odžaci. Jedinstvenost švapskog sela se manifestuje ne samo u obliku naselja kao celine, već i uređenju seoskog imanja. Zvanične odredbe vlasti za veću kolonističku kuću su glasile otprilike:

 „Kuća se mora podići na istočnom kraju zemljišta uzimajući u obzir strehu, a spreda mora biti uvučena dva koraka, sa zabatom prema ulici. Unutrašnji raspored se sastoji od četiri prostorije. Zidovi su debeli dve stope (64 cm) i od naboja su. Štale ne smeju biti zidane uz samu kuću, nego popreko iza nje.“

Kući bi se dodavao i ekonomski deo kog su činile štale. Na njih su se nadovezivale površine za skladištenje useva, stočne hrane i smeštanje poljoprivrednih mašina i uređaja. Na seoskom imanju se nalazila i bašta. Neretko bi se tu nalazile i košnice ili golubarnik.

Do Drugog svetskog rata oko 84 % Nemaca živi u Bačkoj, od toga 65 % radi u poljoprivredi. Dvorska komora je dodelu zemljišta vršila po različitim kriterijumima: „Pošto nemaju sva domaćinstva podjednak broj članova i snage, ne mogu sva domaćinstva ni dobiti imanja podjednake veličine.“

Srednji seljaci sa 10 do 50 katastarskih jutara (1 katastarsko jutro = 0,57565 ha, 37 jutara = oko 21,3 ha) su činili 29,3 %. Tada je bilo dovoljno 10 katastarskih jutara da bi se moglo živeti od prinosa sa poljoprivrednih površina. Ispod granice od 10 jutara bilo je neophodno da se poseduje još neko dodatno imanje, a ispod 5 jutara i dodatno zaposlenje kao nadničar ili zanatlija.  Godine 1910. je 10,4 % nemačkog stanovništva pripadalo sloju sitnih seljaka sa posedom od 5 do 10 jutara. Oko 14,7 % siromašnih je imalo ispod 5 jutara. Kmetovi bez poseda su činili 8,5 % nemačkog stanovništva, a sloj zemljoradnika 29,0 %.

Veleposednici sa 100 do 1000 jutara su 1910. u Bačkoj i Banatu činili 1,2 % nemačkog seoskog življa. Sloj dobrostojećih seljaka sa 50 do 100 jutara je činio 4,6 % nemačkog stanovništva. Nemački seljaci su ukupnom jugoslovenskom stanovništvu obezbeđivali 25 % ukupne količine namirnica, iako nisu činili ni 4 % ukupnog stanovništva, čak i ako se izuzme njihov deo za izvoz.

Rezultat njihovog rada su bile oranice koje su se ubrajale u najplodnije u Evropi, a čiji su prinosi po kvalitetu bili na svetskom vrhu.

2. Povećanje prinosa

a) Posebne poljoprivredne metode

Sredinom XIX veka primenom saznanja iz oblasti prirodnih nauka, tehnološkim napretkom i uzgojem novih biljaka (krompir, krmno bilje, kukuruz, konoplja, kupus, duvan itd) poljoprivreda Pounavskih Švaba dobija jake impulse. Oplemenjivanje semenskog materijala, đubriva, mere zaštite biljaka i borba protiv štetočina su povećali prinose od poljoprivrede i stočarstva. Ali je prvenstveno upotreba brojnih novih uređaja i mašina doprinela znatnom rastu proizvodnje.

b) Povećanje dodeljenog poljoprivrednog zemljišta:

Nakon više od jednog veka od kolonizacije broj Podunavskih Švaba se skoro učetvorostručio, pa su morali da povećavaju svoje poljoprivredne povšrine. Svoje atare su proširili dok nisu skoro udvostručili površinu za oranice, i to:

• podizanjem brana za zaštitu od poplave, kultivacijom zemljišta, isušivanjem močvarnih predela i drugim tehničkim metodama,
• ukrupnjavanjem parcela i izgradnjom dobre saobraćajne infrastrukture,
• podizanjem salaša van sela,
• kupovinom zemljišta u susednim opštinama.

Kada su iscrpljene i ove mogućnosti, kao posledica povećane unutrašnje migracije nastala su nova sela uz postojeća mesta drugih etničkih grupa, koja su se prostirala do najjužnijih delova Srema i Slavonije. Istovremeno su građanska deca Podunavskih Švaba prodirala na činovničke i administrativne pozicije novih institucija i organa samoupravljanja koji su nastajali od 1867. godine. Međutim, broj nemačkog življa je krajem XIX veka toliko porastao, da je oko 200.000 Podunavskh Švaba bilo prinuđeno na emigraciju, naročito preko okeana. 

3. Poljoprivredne grane

Goverdarstvo

Govedarstvo se razvijalo prvenstveno na vlažnim livadama i neplodnim površinama (npr. na jugoistoku Bačke). Uz uzgoj goveda na manjim imanjima i pomoć zadružnih organizacija, proizvodnja mleka i mesa su mogle da pokriju sopstvene potrebe. Broj od oko 20 grla na 100 ha nije bio ni blizu fondu velikih zapadnih regija i orijentisao se isključivo na krave i bikove za rasplod.

Živinarstvo

Za sitne seljake, koji su posedovali malo zemlje, uzgoj kokošaka, pataka, gusaka i ćuraka je bio uobičajen način da poboljšaju svoje prihode. Oni, kojima je uzgoj živine bio glavno zanimanje, morali su, osim sa držanjem, negom i ishranom, da budu dobro upoznati i sa odgovarajućom veličinom i funkcijom živinarnika, rasama, preradom mesa i prodajom.

Konjarstvo

Još u vreme kolonizacije, 1785. godine, je u Mezeheđešu (Mezőhegyes) u županiji Čanad (Csanád) osnovanadržavna ergela. Tako je u Banatu stvoreno mesto za uzgoj i rasplod ovih otpornih banatskih konja. Konj je bio ponos svakog švapskog seljaka.

Ovčarstvo

Ovčarstvo je kao glavno zanimanje bilo retko. Stado su činile ovce pastira sa ovcama pojedinih seljana. Zahvaljujući dugom periodu ispaše stada (od proleća do kasne jeseni) znatno se štedelo na investicijama za štale i krmu. Oko striže su na imanjima vlasnika pomagali nadničari, tzv. Wollschlumper. Krajem XVIII i početkom XIX veka je ovčija vuna sa 13,5 % bila značajan izvozni proizvod. 

Ribolov i ribarstvo

Pored seljaka, ribolovac je kod Podunavskih švaba bio drugi stub u snabdevanju hranom. Većina je radila na rekama i rukavcima, a neki su ribu uzgajali u prirodnim ili veštačkim ribnjacima. Za neke vlasnike ribnjaka je značajnu ulogu igrala i prodaja krzna vidre ili bizamskog pacova.

Pčelarstvo

Pčelarstvo je u švapskim selima koja su obilovala bagremovima bilo veoma zastupljeno sporedno zanimanje. Roj je morao dobiti odgovarajuću negu, što se ogledalo u pravilnoj ishrani, seljenju roja, pripremi za prezimljavanje, utvrđivanju oboljenja, vrcanju i, naravno, prodaji meda i proizvoda od voska, npr. sveće.

Vinogradarstvo

Proizvodnja vina kao jedini vid zarade nije postojalo. Loza u oblasti oko Vršca je dostigla naročito visok standard. Neke poznatije sorte su bile štajnšiler, rizling, mađarka, frankovka, muskat, crni i beli gutedel. Višak vina je do Prvog svetskog rata izvožen u Beč. Kom je kao nusproizvod prerađivan u komovicu.

Paprika – uzgoj i prerada

Uzgoj paprike se tazvio u vojvođansku specijalnost. Hiljade hektara na području južne Ugarske su pokrivale crvene, a veći deo oranica u Švapskoj Turskoj žute sorte. Bukin (danas Mladenovo) u Bačkoj je bio nadaleko poznat po svojoj mesnatoj paprici. Ono što nije bilo prodato na domaćem tržištu, od sredine XX veka je mašinski obrađivano i izvoženo.

Povrtarstvo

U svim vojvođanskim krajevima je povrtarstvo bilo značajno. Futog je bio mesto sa najvećom proizvodnjom kupusa i povrća u Bačkoj i Banatu. Najpre su u različitim redovima sađeni rani krompiri, a onda i veoma kvalitetan beli kupus. Povrtnjaci su se nalazili u neposrednoj blizini željezničke stanice, jer je do 70 % plodova transportovano vagonima do mesta za proizvodnju kiselog kupusa ili za prodaju na pijacama u susednom Novom Sadu.

Duvan

Značajan privredni činilac je u Vojvodini i Švapskoj Turskoj bila proizvodnja duvana. Pre i za vreme cvetanja, rukom sađene mladice rastu veoma brzo (oko 10 cm za 24 časa) i već u tom stadijumu počinje branje prvih listova. Listovi se nižu za sušenje i nakon dva meseca po kvalitetu pakuju u pakovanja od ½ kg i transportuju u fabriku radi dalje prerade. Za mnoge vojvođanske seljake je duvan predstavljao unosan dodatni posao. Krajem XIX veka je duvan iz Mađarske, Banata i Hrvatske skoro u potpunosti pokrivao potrebe Carstva.

B: Zanatstvo

1. Uvodne napomene

Bečka dvorska komora je 1772. donela Glavna uputstva o impopulaciji (Impopulations-Hauptinstruktion) kojim je utvrdrila, da u svakom selu samo osnovne potrebe mogu biti pokrivene odgovarajućim zanatlijama, što je značilo da je doseljavanje dozvoljeno samo kovačima, kolarima, obućarima, tkačima i krojačima. Razlog za to je bila činjenica da je i zanatlijama za osnovne životne potrebe trebalo obezbediti jednu manju jedinicu površine (¼ dvorišta sa 13 jutara).

Dodelom određenih privilegija nastaju regionalni zanatski centri, npr. u Banatu Temišvar, Arad, Lugoš, Vršac, Veliki Bečkerek i Bela Crkva. U Bačkoj je Apatin zbog povoljnog položaja na Dunavu od osnivanja do 1944. imao povlašćen položaj. Kao drugi centar Bačke se izdvajaju Odžaci, koji 1813. dobijaju pravo za trgovinu konopljom, a 1819. i esnafsko pravo za 30 zanatskih radionica.  Početkom XIX veka esnafi u Bačkoj već već broje nekoliko stotina i bili su nacionalno šaroliki.

U esnafima su zanatlije imali svoje stručne organe samoupravljanja. Jačanjem industrijalizacije esnafi gube svoj uticaj, da bi konačno bili ukinuti carskim dekretom iz 1859. godine čime je uvedena sloboda zanatskog poslovanja. Godine 1939. je u Bačkoj bilo 22 nemačke zanatlijske grupe i ukupno 3.744 nemačka preduzeća. Dve godine kasnije je u nemačkim preduzećima zabeležen broj od 13.932 zaposlena muškarca i žene.

Najznačajnija delatnost na području doseljavanja Podunavskih Švaba je svakako bila poljoprivreda, pa je i zanatstvo bilo neposredno i posredno vezano za svakodnevicu i rad na selu. Zbog takve dominacije poljoprivrede je sasvim razumljivo što su se, naročito na selima, etablirali zanati (npr. kovač, kolar, pekar, mesar ili zemljoradnik), koji su bili neophodni za privrednu stabilnost i društveni život kako na selu, tako i u gradu.

2. Bitniji zanati

Pekare

Kolonisti su, kao što su to radili i u svojoj domovini, na svojim imanjima zidali i pekarske peći (Backhäusl) kako bi sebi obezbedili hleb. To je najčešće bio okrugli hleb od ražanog ili kiselog testa od mešanog brašna (težak između 2 i 5 kg). Mnogi seljaci su sačuvali ovu naviku do proterivanja, a pekarske proizvode su samo za posebne prilike kupovali u pekarama (Bäckereien), koje su postepeno nastajale u selima. Pekari su svoje proizvode nudlili u raznim oblicima i veličinama od 1 do 3 kg. U većim zajednicama i gradovima su se iz pekara razvile poslastičarnice (Konditoreien), koje su proizvodile pekarske proizvode i fina peciva. U nekim gradovima su postojali i tzv. licideri (Lebzelter) koji su uz proizvode od pčelinjeg voska nudili i velik asortiman medenjaka.

Mesare

Švapski seljaci su sami tovili i klali svoje životinje i pripremali meso za dimljenje ili kobasice. Vremenom su nastale mesare (Fleischereibetriebe) koje su uglavnom bile porodična preduzeća. Vlasnik je kupovao životinje i obrađivao meso. U pojedinim većim zajednicama i gradovima su postojale fabrike kobasica sa do 15 zaposlenih. Pretežno su klali svinje, a u prodaji je na prvom mestu bilo sveže meso, pa dvadesetak vrsta kobasica. Iako je zanat Rossschlächter (mesar koji obrađuje konjsko meso) bio uglavnom izuzetak, na selima je bio itekako zastupljen.

Mlekare

Uz ogromne količine mleka, koje su dobijane u Panonskoj niziji, prerada mleka se u velikom stilu vršila najčešće preko zadružnih mlekara. Proizvedeno mleko (kravlje, kozije ili ovčije) je obrađivano u uobičajene proizvode (maslac, sireve različitih vrsta i sa različitim začinima).

Pivare

Nadbiskupska pivara (Brauerei) u Baji se prvi put zvanično spominje u izvorima iz 1698. godine; u Banatu se 1750. spominje i jedna vojna pivara (Militärbrauerei). Vremenom su se postepeno i u većim seoskim opštinama i gradovima otvarale pivare. Nemačka pivara, osnovana 1756. u Apatinu, se pod imenom Apatinska pivara razvila u jednu od najvećih u Evropi.

Destilerije

Oko 1900. godine su se pojavili prvi prenosivi kazani za pečenje rakije. Prerađivala se raž, pšenica, proso, kukuruz, krompir, voće i dud. Proizvodnju i prodaju rakije je, naravno, kontrolisala i oporezovala država.

Kovački zanat

Tehnika kovanja opreme za konje i kola se negovala u malim zanatskim radionicama u skoro svakom švapskom selu. Konje je valjalo redovno potkivati, a za poljoprivrdu su uvek bila neophodna dobro opremljena i čvrsta kola. Upotreba pneumatskog čekića je švapskim kovačnicama omogućila proizvodnju većih proizvoda, što je vremenom dovelo do grananja i uže specijalizacije u obradi gvožđa: potkivač, kazandžija, puškar, kao i zanatlije koje prave noževe i alate. Neke radionice su čak bile u mogućnosti da naprave i velike proizvode kao osovine za vagone ili brodske pogone.

Kolar

Pošto je potražnja za prevoznim sredstvima širom zemlje bila velika, u skoro svakoj ulici nekog naselja se moglo naići na jednu ili više kolarskih radionoca (Wagnerei). Ponuda je obuhvatala proizvode od zaprežnih kola, koja su se naročito iskazala u poljoprivredi, preko prikolica za đubre i ručnih kolica do paradnih kočija. Neke radionice su i same nudile kovačke radove na kolima, dok je većina taj posao prepuštala kovačima. Većina kolarskih radionica je pravila i burad, kace, korita i druge upotrebne predmete od drveta koji su korišteni u poljoprivredi, a naročito u vinogradarstvu.

Krojač

U svakom švapskom selu bilo je više krojačkih radnji. Poslove po narudžbi i meri uglavnom redovnih mušterija su obavljali majstor krojač, kalfa i šegrt. Na prvom mestu po porudžbinama su muška odela od domaćih i stranih (engleskih i francuskih) materijala, šivena po meri, a sledili su svečani kaputi, kostimi, jakne, pantalone, dečija odeća i nošnje. Početkom XX veka se pojavljuju fabrike odeće koje su u veilikom stilu šile za gradsko stanovništvo ili radnu odeću za radnike u industriji.

Građevinski zanati

Carske institucije, zadužene za kolonizaciju, su doseljenicima za stanovanje na raspolaganje stavile jednostavne zgrade, ali su one vremenom morale da se menjaju i šire iz najrazličitijih razloga. Te radove su najčešće lično obavljali vlasnici, ali veće građevinske poduhvate su preduzimali školovani stručnjaci. Zbog toga je u skoro svakom selu nastala jedna manja, ili čak i veća, građevinska radionica koja je imala i do 100 radnika. Veće firme nisu zapošljavale samo zidare, već i fasadere kao i radnike za šalovanje i rad sa betonom. Poneki veleposednici su popločavali svoja dvorišta pečenom opekom ili uvoznim kamenom za kaldrmu, dok su u većim mestima i gradovima popločavani i trotoari i ulice, što su naravno preuzimale stručne zanatlije.

Grnčarstvo

Grnčarski zanat je bio široko rasprostranjen. U skoro svakom švapskom selu u Bačkoj, Banatu i Panonskoj niziji je postojala grnčarska radionica, pošto je okolina obilovala glinom. Pravljene su činije, bokali, vaze, tanjiri, šolje, pločice, zidne dekoracije i još puno toga. Koliko je ovaj zanat bio rasprostranjen pokazuje i popis stanovništva iz 1890. godine, po kome je u Ugarskoj više od 7.000 osoba obavljalo ovo zanimanje. Proizvedeno je od 30 do 40 miliona pojedinačnih glinenih proizvoda.

Seoski trgovci

Već u prvim godinama kolonizacije je u svakom selu osnovana prodavnica sa zaista bogatom ponudom (Dorfkrämer/Spezereigeschäft). Prodaja robe se uglavnom odvijala u prednjoj prostoriji kuće, kojoj je dozidana zasvođena prostorija debelih zidova u svrhu hlađenja. U gradovima i većim opštinama se vremenom razvijaju specijalizovane prodavnice koje nude npr. alat, konfekciju, nakit itd.

3. Ostali zanati:

Pošto su zahtevi postajali sve veći, a metode rada se sve više menjale, razvijali su se specijalizovani zanati, i to prvo u gradovima i većim zajednicama, a kasnije i na selima. Mnoge porodice više nisu mogle da obezbede dovoljne prihode iz poljoprivrede, a ni svi mladi nisu mogli u poljoprivredi da nađu radna mesta. Za njih su zanat, trgovina i industrija bili dobra alternativa. Primeri:

• Za bačvare/pintere (Fassbinder, Küfer) su glavni prihod bila burad za vino, ali i mnoštvo drugih manjih drvenih proizvoda, kao kace za kiseljenje kupusa, korita za svinjokolje i sl. 
• Korpar (Korbflechter) je svakako još od početka kolonizacije bio često glavno, ali i dodatno zanimanje. Obala Dunava i lugovi su bili idelana staništa za vrbe od kojih su pletene korpe za rad u kući i u polju. Ali i u građevini su korištene pletene prostirke koje su širene kao međuzidovi i oblagane žbukom sa obe strane. Kasnije je počela i proizvodnja nameštaja za sedenje ili korpi za veš.
• Za seljake su konji, kola i oprema za konje bili najznačajnija pomoć u radu. Od početka doseljavanja je za sedlare (Sattler) bilo puno posla na selima. Osim toga je svaki ugledni seljak morao da ima paradnu opremu za konja, koju je sa ponosom pokazivao na seoskim svečanostima.
• U posao limara (Spengler) su se ubrajali limeni proizvodi za krovove (oluci, lim za sleme, opšivke itd), ali i kofe, kante za zalivanje, čabar za mužu, kuhinjsko posuđe i još mnogo toga. 
• U prvim godinama kolonizacije je osnovna delatnost bravara (Schlosser) bila proizvodnja i ugradnja brava na vratima, okivanje vrata, kapija, prozora i rešetki. Početkom XX veka i pojavom poljoprivrdenih mašina, bravarske radionice postaju i mesta za prodaju i radionice za popravku plugova, sejačica, drljača, a kasnije i vršalica i kosačica. 

U panonskoj domovini i niziji južne Ugarske tesarski zanat (Zimmerei) nije imao široko radno područje. Rad se uglavnom sastojao u podizanju pomoćnih objekata za poljoprivredu, korvova, drvenih šupa, a kasnije i fabričkih hala i zgrada, kao i silosa za zalihe.

Početkom doseljavanja se naročito u zimskim mesecima prela vuna i lan iz sopstvene proizvodnje i na razbojima tkao materijal. Sa porastom proizvodnje konoplje nastale su mnoge predionice i tkačnice.

Razvojem industrijalizacije mnogi su pronašli zaposlenje u velikim preduzećima, npr. na brodogradilištima (varioci, bravari), u predionocama, krojači u konfekciji, pa i električari nakon elektrifikacije ili mašinovođe, kondukteri ili radnici na koloseku.

C: Industrija

1. Opšte informacije

Sredinom XIX veka u Ugarskoj polako počinje industrijalizacija. Tako u Slavoniji nastaju prva industrijska postrojenja za preradu poljoprivrednih proizvoda. Od 1836. do 1853. godine je u Čepinu radila jedna šećerana, 1846. je osnovana jedna u Vršcu, prvi parni mlin je osnovao Nemac Anton Treger u Korođu kod Vukovara, a, pored pilana i ciglana, 1856. se u Osijeku osniva i fabrika šibica. U Bačkoj postoje male šećerane samo u Vrbasu i Crvenki, a sredinom XIX veka nastaju manja i srednja preduzeća. To je bila posledica značajnog razvoja željezničke mreže u drugoj polovini XIX veka. Još 1848. je mreža obuhvatala jedva 200 km, ali je 1867. već bila duga 2.300 km, od čega su profitirale sve industrijske grane. 

Dobar pregled situacije u industriji Vojvodine daju i godišnji izveštaji trgovačkih i industrijskih komora u Novom Sadu i Velikom Bečkereku iz 1939. godine za regije Banat, Bačka i četiri okruga u istočnom Sremu: Ilok, Irig, Sremski Karlovci i Stara Pazova. Ove komore su bile nadležne za područja koja su imala najviše nemačkog stanovništva (od 80-85 %). Bez industrije konoplje, mlinova i ciglana rezultati pokazuju da je ukupno 355 preduzeća bilo u vlasništvu Nemaca.  

Preduzeća prema etničkim grupama (stanje iz 1939):

grupa	% prema ukupnom broju stanovnika oblasti	Udeo u industriji
Nemci	20 %	43 %
Svi Sloveni	44 %	12 %
Mađari	19 %	5 %

2. Industrijska proizvodnja od međunardnog značaja

a) Proizvodnja konoplje

Već od 1765. godine je u mnogim nemačkim mestima u Bačkoj konoplja bila glavni proizvod. Bačka je bila najveće područje pod konopljom u Jugoslaviji. Jedan seljak je uglavnom imao trećinu svojih polja pod ovom biljkom i od toga zarađivao polovinu svojih godišnjih prihoda. Već oko 1813. godine obavljani su prvi veći poslovi sa vlaknima konoplje. Dok je 1900. godine pod konopljom bilo svega 700 ha, površina se do 1942. povećala na oko 5.000 ha. 

Nakon Sovjetskog Saveza i Italije, uzgoj konoplje Podunavskih Švaba je bio na trećem mestu u svetu, a Bačka i deo Banata su po preradi, obradi i prihodima čak bili na vodećoj poziciji. Odžaci su bili centar proizvodnje i prerade, a izvesno vreme čak i evropska berza konoplje. Ovo belo zlato je bilo najjači ekonomski oslonac Nemaca u Jugoslaviji i izvrstan izvor deviza za jugoslovensku nacionalnu ekonomiju. Po jednom istraživanju iz 1939. godine, industrijska postrojenja za obradu konoplje u nemačkom vlasništvu u Bačkoj su brojala 73 fabrike (63 %), koje su obrađivale 2.420 tona (76 %).

Pogoni za preradu konoplje

Fabrike užadi i predionice

Zbog velike potražnje za užadima u rečnom brodarstvu otvorene su mnoge fabrike užadi, naročito duž obala Dunava i Tise. Bačko uže od konoplje je i u zemlji i u čitavoj Evropi bilo na izuzetno dobrom glasu. Stoga je ubrzana mašinska proizvodnja, pa su tako nastale i fabrike užarske robe (prvu je u Odžacima osnovao Johan Ertl 1907. godine). Neprestano je rastao broj radnika, koji su u fabrikama u dve smene proizvodili kanape i užad. Fabrici je ubrzo dodata i predionica, koja je prvenstveno proizvodila robu za eksport. Širom Jugoslavije nije bilo ni približno toliko velike i značajne fabrike te vrste, kao što je bila ova u Odžacima.

Tkačnice

Uzgoj konoplje u Bačkoj dovodi do brzog razvoja tkačkog zanata (Weber). Uz seoske obućare, tkači su bili najbrojnije zanatlije. U mnogim mestima su u kućnoj radinosti nastala mala preduzeća koja su prela fina vlakna konoplje i proizvodila platna za svakodnevnu upotrebu, npr. za košulje, marame, stonjake, pregače, peškire, ili vreće i cerade za poljoprivredu.

Više o uzgoju konoplje možete da pročitate ovde. 

b) Uzgoj svilene bube i tkanje svile:

Uzgoj svilene bube, naročito rasprostranjen kod Švaba, je bio usko vezan za sela. Godine 1900. je u Bačkoj prikupljeno 452.000 kg čaura, a 1910. 561.000, koje su transportovane u tkačnice u Novom Sadu i Pančevu na dalju obradu.

c) Mlinovi

U početnoj fazi kolonizacije nije bilo lako obezbediti potreban pogon za mlinove. Prvo su mlinove pokretali ovnovi i konji, pojedinačno su podizane i vetrenjače, a vremenom je u te svrhe korišćena snaga Dunava, Tise ili Moriša.  Između 1800. i 1820. godine su nastale prve takozvane brodske vodenice. Nakon 1900. su snabdevene poboljšanom tehnologijom i znatno proširene duž Dunava (npr. Apatin, Palanka i Futog) i Tise.

Princip rada brodskih vodenica:

Za brodske vodenice je poslužio katamaran, čiji su glavni i sporedni trup povezani mostom. Snaga reke je obezbedila pogon mlinskih kamenova. Zrno (pšenica, ječam, kukuruz i ostalo) je čamcima odnošeno do rečne vodenice, a gotovo brašno vraćano istim putem.

Za preradu žitarica je i u unutrašnjosti bilo potrebno izgraditi mlinove, tako da su veoma brzo izgrađeni parni mlinovi, kasnije i mlinovi sa dizel-motorima, a pojavom struje se uvode i elektro-motori.

Početkom XX veka je u nemačkom vlasništvu u Banatu bilo 77 (73,3 %), u Bačkoj 85 (51,2 %), dakle ukupno 162 (59,8%) mlinova.

d) Proizvodnja cigle

Od primitivnih početaka lokalnih ciglana koje su proizvodile ciglu od ilovače, vremenom se razvila industrija koja je značajno doprinela izgradnji i razvoju sela i gradova. Glina, les i ilovača, kojima obiluje Panonska nizija, su značajno doprineli proizvodnji opeke i crepa. Prema ispitivanju Saveza vlasnika ciglana iz Novog Sada, na teritoriji Vojvodine se nalazilo ukupno 186 članova ovog saveza, a od toga je 98 bilo nemačke nacionalnosti (53 %). Za ovu proizvodnju su karakteristična bila pojedinačna nemačka preduzeća: npr. porodična fabrika Bohm, ciglane u Kikindi, Novom Bečeju, Svetom Hubertu, Šarlevilu, Vinkovcima. U nemačkom ciglanama je bilo zaposleno od 4.500 do 5.000 osoba.

e) Apatinsko brodogradilište

Apatinac Johan Kramer (1886 – 1965) je u svom rodnom gradu osnovao bravarsku radionicu. Nakon prve porudžbine za izgradnju broda 1924. godine, poručeno je još manjih rečnih vozila. Nakon što je razvio poseban vid pogona snagom propelera (koji je kasnije korišten u rečnom saobraćaju šitom sveta) i 1936. godine preselio radionocu na obalu Dunava, usledili su novi zadaci i serijske porudžbine. Na brodogradilištu je tada radilo od 500 do 600 radnika i izvestan broj administrativnih radnika. Prema statističkim podacima, Kramerovo brodogradilište (Kramersche Werft) je do 1940. godine izgradilo oko 40 motornih brodova, 20 tegljača itd. Apatinsko brodogradilište je svojevremeno bilo jedno od retkih fabrika teške industrije u Bačkoj koje je uživalo ugled na evropskom nivou. U jesen 1944. je preduzeće konfiskovano od strane partizana, nakon čega je propalo zbog nestručnog rukovanja.

f) Beočinska cementara

Apatinski mlinar Jozef Čik (Josef Csik) je 1855. godine kupio prava na eksploataciju krečnjaka. Nakon pet godina je na scenu stupio drugi investitor, jevrejski preduzetnik Heinrih Orenštajn. Godine 1906. je izvršena fuzija dve fabrike u jednu pod imenom Zementunion Beočin, proizvodnja je dovedena na najmoderniji tehnološki nivo i proizveden je portland cement u tolikim količinama, da je nakon 1908. godine izvožen u svet, pa i u Ameriku gde je korišten za izgradnju solitera. U velikim količinama je korišten i u zemlji, npr. za izgradnju Velikog bačkog kanala. Beočinska cementara je svojevremeno bila najveća u Austrijskom carstvu. Ukupna proizvodnja cementa je 1939. godine iznosila 663.000 tona.

g) Ostala značajna preduzeća:

Vlasnici (akcionari ili drugi vidovi vlasništva) nemačke narodne grupe u Jugoslaviji:

Fabrika tekstila Franz Brandecker a.d.  Kula	160 zaposlenih
Fabrika konoplje a.d. Gajdobra	130
Fabrika kanapa i užadi i tekstilna industrija a.d. Odžaci	1.100
Herc & Sin (Herz & Sohn), fabrika salama, masti i dimljenog mesa, proizvodnja konzervi, Banatski Karlovac (Karlsdorf)	nepoznato
D. Rakusch, veleprodaja gvožđa, Celje	nepoznato
Domaća fabrika ulja a.d. Vrbas	356

D: Saobraćaj

1. Uvodne napomene

U Habzburškoj monarhiji sredinom XIX veka industrijalizacija još nije uzela maha i dominirala je proljoprivreda.  Međutim, nakon željeznice, počinje i izgradnja mreže puteva i razvija se parobrodarstvo. Ovakav razvoj saobraćaja je odigrao značaju ulogu u preobražaju ugarske privrede. Saobraćajna infrastruktura je dotada izolovana naselja otvorila za trgovinu poljoprivrenim proizvodima namenjenim za izvoz. Od 70-ih godina XIX veka počinje trgovina žitaricama, konopljom, stokom i živinom, pri čemu su najvažnija mesta u Bačkoj bila Apatin i Torža za žitarice, Odžaci i Novi Sad za konoplju i banatski Veliki Bečkerek za prodaju živine i jaja (oko 70 % ugarskih potreba).

2. Putevi i željeznička mreža

a) Putna mreža

Već u vreme doseljavanja se pazilo na povezivanje poseda sa lokalnim putevima. Za seoski način života i trgovinu u povoju, ti putevi su bili glavna veza sa svetom. Pojavom motorizacije su stvorene i regionalne saobraćajnice koje su znatno olakšavale izvoz u susedne zemlje i regione.

b) Željeznička mreža

Planiranje izgradnje željezničke mreže počinje 1846. godine. Međutim, tek 1858. je u potpunosti realizovana željeznička linija Vršac-Temišvar. Era željezničkog saobraćaja u Bačkoj počinje 1869. Godine 1870. su povezani Segedin i Osijek. Sporedne linije za Baju i Stari Bečej su otvorene 1885. i 1891, linija Baja-Sombor-Novi Sad je puštena u saobraćaj 1895, a glavna linija kroz Bačku Budimpešta – Subotica – Novi Sad – Zemun 1893.

3. Kanali kao značajni plovni putevi

Većina kolonista je došla prirodnim vodenim tokovima, Dunavom, a Apatin je bio krajnja stanica za „ulmske kutije“ koje su stizale iz Nemačke. I kasnije je Dunav bio glavni trgovački i saobraćajni put. Osim toga, u slivu površine od oko 12.700 km² u Panonskoj niziji pa sve do Đerdapske klisure je prokopano mnoštvo kanala: za zaštitu od poplave, isušivanje močvara, odvodnjavanje, često i navodnjavanje kao i veći plovni kanali za brodove.

Plovni putevi su 1944. imali ukupnu dužinu od 2.211 km, od toga 591 km Dunav, 267 km mreža kanala, a ostatak manje reke.

• Najpoznatiji je sistem Dunav-Tisa-Dunav, sistem kanala u vojvođanskoj niziji na severu Srbije, između Dunava na zapadu, donjeg toka Tise u sredini i opet Dunava. Ovaj sistem kanala je dug 929 km i većim delom je plovan za veće brodove. Za transport robe je izgrađeno 14 pristaništa. Jedan od najznačajnijih objekata je i brana na Tisi kod Novog Bečeja koja reguliše količinu vode u sistemu, a omogućava i navodnjavanje 3.000 km² oranica.
• Kanal, danas poznat pod imenom Veliki bački kanal (ranije Francov kanal, odnosno Kanal kralja Petra), je bio prvi u današnjem sistemu kanala u Vojvodini. Otvoren je 1803. godine, dug je 118 km i preko Sombora povezuje Dunav kod Bezdana sa Tisom kod Bečeja.
• Sedamdesetih godina XIX veka je iskopan Mali bački kanal (ranije Kanal Franje Josifa, Kanal kralja Aleksandra). On je dug 69 km i povezuje Mali Stapar na Velikom bačkom kanalu sa Novim Sadom na Dunavu.
• U isto vreme je nastao i dovodni kanal Baja-Bezdan, kao levi sporedni kanal Dunava, koji je dug 47 km i služio je za prihvat vode iz Velikog bačkog kanala.

U narednim decenijama su na ovom području kopani i drugi kraći kanali ukupne dužine od preko 150 km. Mnogi su bili važni plovni putevi za putnički saobraćaj, ali pre svega za transport robe.

E: Zadruge i bankarstvo

1. Opšte informacije

Sa početkom industrijalizacije raste i potreba za kreditima. Godine 1840. je donet zakon o kreditima koji je omogućio osnivanje prve banke, Mađarske trgovinske banke 1841. godine. Narednih sedam godina su i u niziji osnovane još 34 manje banke i štedionice. U gradovima i većim opštinama se razvila intenzivna trgovina, zanatstvo i mala industrija, pa je postojala i potražnja za kreditima. Prema bečkom finansijskom godišnjaku Compass, na području kolonizacije je pre proterivanja Podunavskih Švaba postojalo 27 banaka i štedionica kao nemačkih firmi sa znatnim depozitima, odnosno velikom osnovnim kapitalom.

2. Zadrugarstvo

U istorijskom razvoju slovenskih naroda zadruga kao institucija pružanja pomoći ima značajnu ulogu, pa država nije mogla Nemcima da uskrati osnivanje nekog „pročišćenog“ vida zadruge. Tako su nastale najznačajnije privredne institucije nemačke etničke grupe u Jugoslaviji: Nemačke zadruge (Deutsche Genossenschaften).

Osnivanje centralne poljoprivredne kreditne zadruge 1922. godine pod imenom Agraria je imalo za cilj da se nemačkim poljoprivrednicima i zanatlijama omogući adekvatna finansijska pomoć. Ona je delovala u Bačkoj, Banatu, Sremu i Slavoniji. Agraria je imala više odeljenja: za robu, žitarice i konoplju. Godine 1938. je Agraria obuhvatala 171 organizaciju i 198 pojedinačnih članova. Godine 1936. dolazi do osnivanja komanditnog društva Jugoagrar, koje se bavi isključivo uvozom nemačkih poljoprivrednih mašina u Jugoslaviju i izvozom svih poljoprivrednih proizvoda. Preko ove institucije se upravljalo delatnostima Centralne zadruge za uzgoj svinja, sektorom Saveza nemačkih stočarskih zadruga i takozvane Avise ­– Centralne zadruge za živinarstvo. Kasnije je ime promenjeno u Agraria – nemačka poljoprivrenda zadruga, Novi Sad.

Godine 1940. su postojale ukupno 652 nemačke zadruge sa 99.000 članova.

3. Krediti i finansije:

Jugoslovneski zakon o zadrugama je dozvolio da lokalne zadruge dodeljuju kredite sa poreskim olakšicama. Tako je u Jugoslaviji nastala mreža nemačkih poljoprivrednih kreditnih i privrednih zadruga koje su se okupljale u jednom centralnom savezu. Ovakve strukture banaka su se postepeno razvijale kao oslonac za skoro sve privredne, političke u kulturne institucije ili preduzeća jugoslovenskih Nemaca.

Prema jednom istraživanju od 31.12.1940. je na području jugoslovenskog Banata, Bačke, Baranje, Srema, Slavonije, Hrvatske i Bosne bilo ukupno 289 zadruga iz raznih privrednih grana. One su raspolagale imovinom (nepokretnosti, učešća, hartije od vrednosti, rezerve, robne zalihe i dr) u vrednosti od ukupno 430 miliona dinara.

 

Izvor: Kuća Podunavskih Švaba u Haru (Haus der Donauschwaben in Haar)